Het privéleven van Rembrandts gezin vond voor het belangrijkste deel plaats in de sael. Deze statige ruimte op de begane grond, boven de keuken, diende als woonkamer en als het vertrek waar de man en vrouw des huizes ’s nachts sliepen. Rembrandt en zijn vrouw Saskia beleefden er hun diepste geluk, maar ook het grootste verdriet. In september 1641 moet Saskia er hun zoon Titus hebben gebaard. Een jaar later – Saskia was toen nog geen dertig jaar oud – liet ze er op 14 juni 1642 het leven. Vanaf 1649 was het Hendrickje Stoffels die de rol van Rembrandts levensgezel vervulde.
Hendrickje Stoffels (of Jegher) was de dochter van sergeant Stoffel Jegher uit Bredevoort, in de buurt van Arnhem. Rond 1649 kreeg Rembrandt een romantische relatie met haar, die uitgroeide tot een soort tweede huwelijk. Hun relatie werd nooit officieel gemaakt, vanwege de financiële voorwaarden in Saskia’s testament. Omdat zij hun gezamenlijke vermogen hadden geïnvesteerd in kunst en curiosa, zou Rembrandt Saskia’s verplichte erfdeel aan Titus niet kunnen betalen als hij zou hertrouwen.
In 1654 kregen Rembrandt en Hendrickje een dochter, die zij Cornelia noemden naar Rembrandts moeder. De zwangerschap was waarschijnlijk aanleiding voor de gereformeerde kerk hun buitenechtelijke relatie ferm af te keuren, als zijnde ‘hoererij’. Rembrandt heeft Hendrickje afgebeeld in verscheidene kunstwerken, waaronder enkele hoogtepunten uit zijn oeuvre, zoals Hendrickje als Bathseba, een courtisane en Callisto. Na Rembrandts faillissement in 1658, ging Hendrickje ook zakelijk een grote rol in Rembrandts leven spelen. Om diens schuldeisers te ontwijken, startte zij samen met Titus een kunsthandel waarin Rembrandts werk werd verkocht. Hendrickje stierf plotseling in 1663 toen de pest woedde door Amsterdam.
Rembrandts portret van Hendrickje
Het expliciete eerbetoon dat Saskia te beurt viel, lijkt Rembrandt niet herhaald te hebben voor zijn latere geliefde Hendrickje Stoffels; met haar was hij dan ook niet formeel getrouwd. Toch heeft hij verschillende schilderijen gemaakt waarvoor zij model zat en waar een grote intimiteit uit spreekt. Hendrickje is te identificeren als de enigszins gedrongen vrouw, met het ronde voorhoofd en de stevige wangen, die in de jaren 1650 en begin 1660 voorkomt op verschillende tekeningen en schilderijen van Rembrandt. Een van die schilderijen is een portret, maar vaker deed zij dienst als model voor een mythologische figuur of een ander personage. Een uitzondering is dit schilderij uit Frankfurt dat pas onlangs weer op naam van Rembrandt is gezet. Volgens de laatste inzichten hoort het bij een groep schilderijen die gemaakt zijn als studies naar verschillende schilderkunstige problemen, in dit geval een uitzonderlijke lichtval.
Het licht komt niet van linksboven en van voren, zoals gebruikelijk is in de zeventiende eeuw, maar precies van links. Daardoor vangt zelfs de schouder rechts iets van het invallende licht. Het hoofd is naar rechts gewend, waardoor een ongebruikelijke verdeling van lichte en donkere delen op het gezicht is ontstaan, die Rembrandt hier heeft willen bestuderen en vastleggen. Hendrickjes losse gewaad van glanzende zijde (heel ongebruikelijk in Rembrandts werk) bevestigt het idee dat het hem hier vooral om ingewikkelde lichteffecten gaat. Voor zo’n lichtstudie had Rembrandt een model nodig en Hendrickje was blijkbaar in de buurt en beschikbaar. De opzet van het schilderij versterkt dit gevoel van nabijheid en intimiteit. Hendrickjes bovenlichaam vult het hele beeldvlak, dus Rembrandt zat vlakbij toen hij haar schilderde. En er is contact tussen beiden: hij kijkt naar haar en zij naar hem.
Rembrandt, Lichtstudie met Hendrickje Stoffels als model, ca. 1659.
Olieverf op paneel, 73,9 x 51,2 cm.
Frankfurt am Main Das Städel Museum (permanent bruikleen van de BRD).
